4. Grubość i szerokość książki
Punkt typograficzny – podstawowa jednostka długości stosowana w systemach miary wielkości czcionek i innych elementach typograficznych. W systemach tych wszystkie wielkości czcionek i innych elementów typografii są podawane jako wielokrotność punktu typograficznego.
We wszystkich trzech powszechnie stosowanych systemach punkt typograficzny ma dość zbliżoną długość, która wynosi od 0,3514 do 0,3759mm. Różnią się one głównie nazewnictwem wielkości tworzonych z wielokrotności punktu.
SYSTEMY OZNACZANIA WIELKOŚCI PUNKTU TYPOGRAFICZNEGO
W czasach tradycyjnego zecerstwa obowiązywały na świecie dwa systemy drukarskich miar typograficznych. W Stanach Zjednoczonych i Wielskiej Brytani był to system Pica, a w pozostałej części Europy, w tym w Polsce, system Didota. Obecnie standardem są miary zaimplementowane w specyfikacji PostScriptu stosowanego masowo w DTP. Powstały one na bazie systemu Pica po takim zaokrągleniu wielkości, aby całkowita liczba punktów składała się na jeden cal.
System Didota:
System Pica
PostScript
W programach do składu tekstu stosowane są różne oznaczenia, np. 1p oznacza 1 pica, a 1pt oznacza 1 punkt (systemu Pica). W Polsce 1 p. oznacza jeden punkt systemu Didota. W systemie TEX/LaTeX punkt systemu Didota to 1 dd, punkt systemu Pica to 1 pt, punkt postscriptowy to 1 bp, pica to 1 pc, a cycero to 1 cc.
W programach do składu zazwyczaj istnieje możliwość definiowania przeliczników i określania przez to, w jakim systemie będą podawane jednostki.
Wielokrotności jednego punktu typograficznego mają swoje nazwy zwyczajowe, które obowiązywały w epoce ręcznego składu, a więc jeszcze na początku lat 90. XX w. Dziś nadal część redaktorów technicznych (a także plastyków) starszego pokolenia używa tych nazw, co może prowadzić do nieporozumień ze współpracującymi z nimi operatorami programów komputerowych. Nazwy te były używane nie tylko w stosunku do wysokości czcionek, ale także wszelkich innych wymiarów na rozrysowanych kolumnach.
Nazwy te mają bardzo mocne osadzenie w praktyce. W tradycyjnej drukarni drukarz miał do dyspozycji czcionki tylko w tych wielkościach, oraz czcionki wielkości 60 i 72 pt, które nie posiadają jednak swoich popularnych nazw własnych. Wszystkie inne rozmiary, czyli rozmiary pośrednie zdarzały się niezmiernie rzadko. Wraz z pojawieniem się DTP nastąpił poważny wzrost możliwości kompozycyjnych, ponieważ fonty, w odróżnieniu od czcionek, umożliwiają stosowanie dowolnych wielkości. Co prawda w programach biurowych występują różne ograniczenia, np. możliwość zmiany rozmiaru czcionki skokowo o pół punktu, ale w profesjonalnych programach do składu możliwości te są praktycznie nieograniczone.
Wszystkie tradycyjne nazwy i małe wielkości typograficzne były powszechnie stosowane do ustalania wielkości czcionek oraz wymiarowania justunku drobnego. W tradycyjnej zecerni justunek uzyskiwano za pomocą odpowiedniej wielkości sztabek metalowych wstawianych pomiędzy i dookoła czcionek. Był to tzw. materiał zecerski ślepy, czyli niedrukowalny. Justunek wypełniał wszystkie puste miejsca. Justunek drobny umożliwiał powiększenie odległości, np. między znakami, wierszami, etc.. Do określania innych, większych wymiarów, jak np. rozmiar całej kolumny czy szerokość wiersza stosowano głównie cycera i kwadraty, które były traktowane jak odrębne jednostki. Przy precyzyjnym wymiarowaniu tabel używano wszystkich nazw. Ponadto stosowano mieszane określenia podając jednocześnie nazwy zwyczajowe i punkty.
Przykład kilku sposobów tradycyjnego podawania tego samego wymiaru:
Linie pisma – teoretyczne linie proste, poziome i równoległe do siebie, wyznaczające granice rysunku liter oraz pozostałych znaków w czcionkach i fontach. Mówiąc dokładniej są to linie odniesienia, wobec których wyznacza się znaki, ponieważ ich obrys nie zawsze musi być do tych linii styczny.
GŁÓWNE LINIE PISMA
Można wyznaczyć znacznie więcej linii pisma, ponadto nazewnictwo linii pisma nie jest znormalizowane i można się spotkać z różnymi nazwami linii i ich interpretacjami. Na przykład w jednej z interpretacji linię górną pisma nazywa się linią wersalików, a za "prawdziwą" linię górną uważa się bliżej niesprecyzowaną linię oddaloną o pewien niewielki odstęp od najwyżej położonej krawędzi majuskuły akcentowanej. W ten sam sposób za linię dolną pisma uważa się linię położoną o bliżej niesprecyzowane „trochę” poniżej linii wydłużeń dolnych. Jednak nazwy czterech głównych linii pisma są obecnie dość rozpowszechnione, a obowiązują we współczesnych programach do tworzenia fontów.
Stopień pisma – jeden z trzech podstawowych parametrów każdej czcionki i fontu; pozostałe dwa parametry to krój i odmiana.
Dany stopień to wysokość między górną i dolną linią pisma, a według innej definicji – pomiędzy dolną linią takich liter jak: g, q, p i górną linią wielkich liter akcentowanych (Ć, Ń, Ś). Jest wyrażana w punktach typograficznych.
W czcionkach drukarskich wysokość ta jest większa o odsadki górną i sygnaturową (dolną).
W przypadku czcionek, stopień pisma to wysokość płaszczyzny czołowej czcionki (na której znajduje się główka z oczkiem); także: szerokość płaszczyzny bocznej słupka czcionki. W typografii komputerowej stopień definiuje się jako odległość pomiędzy sąsiednimi liniami podstawowymi pisma o tym samym kroju i przy zerowej interlinii.
Do określania grubości kroju pisma w polskiej typografii przyjęto pomiar pierwszej pionowej kreski (w jej połowie) litery n w stopniu 10 p. Na tej podstawie wyróżnia się: pismo bardzo cienkie: poniżej 0,2 mm, pismo cienkie – od 0,2 do 0,3 mm, pismo zwykłe – powyżej 0,3 do 0,4 mm, pismo półgrube – powyżej 0,4 do 0,6 mm, pismo grube – powyżej 0,6 do 0,85 mm, pismo bardzo grube – powyżej 0,85 mm.
Współcześnie nikt tego systemu w Polsce nie używa. Używana jest nomenklatura angieleskojęzyczna. Do określania grubości kresek znaków używa się między innymi następujących określeń: thin, light, regular, book, medium, bold, black, czy heavy. Ponadto używane są modyfikatory takie jak: demi, semi, ultra, extra itp. Problem polega na tym, że nie istnieją żadne zasady pozwalające na określenie, jaka nazwa danej odmianie powinna być przyporządkowana. Panuje zupełna dowolność i uznaniowość.
Do określania szerokości kroju pisma w polskiej typografii przyjęto pomiar długości słowa OHamburgefonsz (w podstawie) w stopniu 10 p. Na tej podstawie wyróżnia się: pismo bardzo wąskie – poniżej 25 mm, pismo wąskie – od 25 do 30 mm, pismo normalne – powyżej 30 do 35 mm, pismo szerokie – powyżej 35 do 40 mm, pismo bardzo szerokie – powyżej 40 mm.
Podobnie jak w przypadku określeń grubości pisma, do opisywania szerokości pisma w Polsce nie używa się polskich nazw znormalizowanych (wynikających z pomiarów), a angielskojęzycznych arbitralnych określeń. Stosowane są następujące nazwy: narrow, condensed, thin, compressed, compact, extended, expanded. Modyfikatory to: extra czy ultra.
Kursywa to pismo odmiany pochylonej towarzyszące pismu odmiany prostej. Można wyróżnić trzy sposoby takiego przyporządkowania:
1. Antykwom renesansowym i barokowym (wersje proste) przyporządkowane są kroje wzorowane na kancelaresce (wersje pochyłe). Taka odmiana w języku angielskim jest nazywana italic, w języku polskim nazywana jest italiką.
2. Pochylenie powstaje poprzez zmianę nachylenia kresek głównych w stosunku do linii pisma, z właściwymi korektami kształtu znaków (na ogół niewielkimi). Taka odmiana w języku angielskim jest nazywana oblique, w języku polskim nie ma swojej nazwy.
3. Pochylenie jest w swoim charakterze czymś pośrednim pomiędzy italiką a pochylenie powstałym przez zmianę nachylenia kresek głównych znaków. Jest to sposób bardzo użyteczny, gdyż nawet bardzo długie fragmenty tekstu wyróżnione w ten sposób są dobrze czytelne. Taka odmiana nie ma jeszcze nazwy ani w języku polskim ani w angielskim.
Istnieje dość duże zamieszanie w nazewnictwie dotyczącym kursyw. Po pierwsze, w języku polskim odmiana oparta na kancelaresce nazywana jest nieprawidłowo italikiem, co jest kalką z języka angielskiego (prawidłowo powinna być nazywana italiką. Po drugie, w języku angielskim odmiana powstała przez nachylenie kresek głównych znaków jest bardzo często nazywana italic (a powinna być nazywane oblique), na przykład istnieje coś takiego jak Helvetica Italic.
Kapitaliki – znaki (głównie litery i cyfry) o wyglądzie wersalików, ale wielkości zbliżonej do liter tekstowych bez wydłużeń górnych i dolnych.
Służą do dwóch celów:
Przeważająca większość procesorów tekstu umożliwia automatyczne tworzenie kapitalików, jednak jest to metoda ułomna, ponieważ sprowadza się do geometrycznego zmniejszenia wersalików, czego skutkiem jest zmniejszenie grubości kresek tworzących znaki. Kreski te stają się wtedy cieńsze zarówno od kresek wersalikowych, jak i tekstowych, przez co wyglądają na nienaturalnie wychudzone. Znaki tak utworzone mają również szereg innych wad, jak zanikające końce cieniowań w krojach dwuelementowych, nieproporcjonalne światła wewnątrz znaków, zaburzone odsadki (odstępy pomiędzy znakami), słabiej widoczne szeryfy, zbyt małe znaki diakrytyczne itd.
Kapitaliki poprawne typograficznie powinny być znakami o grubości kresek takich samych jak w wersalikach i literach tekstowych, dlatego też kapitaliki projektuje się jako oddzielne znaki, wzbogacając repertuar znaków w danym kroju pisma. W fonteOpenType, które mają zaprojektowane kapitaliki, można znaki te uzyskać za pomocą funkcji zecerskich. W czasach sprzed ery Unicode, gdy repertuar znaków w foncie był ograniczony do 256 znaków, zazwyczaj nie było miejsca na kapitaliki, przez co umieszczane były one w oddzielnych fontach powiązanych z danym krojem pisma. Takie fonty nazywane były (jak każdy font z nietypowymi znakami) fontami eksperckimi. Również w tradycyjnych czcionkach stosowano zestawy kapitalikowe, było to jednak mniej popularne.
We współczesnej typografii panuje tendencja do projektowania w nowych krojach pisma kapitalików o wysokości nieznacznie większej od średniej linii pisma, co bardzo poprawia ich czytelność, natomiast przy użyciu starszych krojów zaleca się ręczne niewielkie powiększenie ich stopnia.